<h1 style="text-align: right; ">بازار اسعار چگونه فعالیت می‌کند، در بازار چه می‌گذرد، و داده‌ها/ارقام در این مورد چه می‌گویند؟<br>مقاله‌ ای از آقای شعیب رحیم Shoaib Rahim&nbsp; برای مرکز تحقیقات اقتصادی مجید زابلی</h1><p style="text-align: right; "><br></p><p style="text-align: right; ">در ماه‌های اخیر کاهش ارزش افغانی در برابر دالر فشارهایی بر بازار ارز و اقتصاد کشور وارد کرده که باعث نگرانی عامه مردم شده است. چرا این وضعیت به وجود آمده و چگونه می‌توان آن را توضیح داد؟ آیا علاوه بر فشارهای سیاسی، عوامل دیگری نیز وجود دارند که بر این روند تأثیر گذاشته‌اند؟ این موضوع نیاز به بحث و بررسی دقیق دارد.&nbsp;&nbsp;</p><p style="text-align: right; "><br></p><p style="text-align: right; ">برای درک بهتر این موضوع، ابتدا باید بدانیم نرخ ارز چگونه و چرا تغییر می‌کند و بازار ارز چگونه عمل می‌نماید. اگر به نرخ ارز نگاه کنیم، این نرخ‌ ها عمدتاً بر اساس عرضه و تقاضا در بازار تعیین می‌ شوند. به طور مثال، اگر در بازار به دالر نیاز باشد و مقدار کافی دالر وجود نداشته باشد، نرخ دالر در مقابل افغانی افزایش پیدا می‌کند. از سوی دیگر، اگر در بازار تقاضا برای افغانی بیشتر شود و عرضه دالر کاهش یابد، ارزش افغانی در مقابل دالر تقویت می‌ شود. به عنوان مثال، در ایام عید، افغان‌ های مقیم خارج معمولاً پول خارجی به کشور ارسال می‌کنند تا خانواده‌ هایشان بتوانند نیازهای عید را تأمین کنند. در این شرایط، ارز خارجی وارد بازار شده و در مقابل آن تقاضا برای افغانی افزایش می‌یابد زیرا کالاها در بازار به افغانی خرید و فروش می‌ شوند نه ارز خارجی. بنابراین، در ایام عید معمولاً باید افغانی در برابر دالر تقویت شود.&nbsp;&nbsp;</p><p style="text-align: right; "><br></p><p style="text-align: right; ">از سوی دیگر، در فصل زمستان فعالیت‌ های اقتصادی در کشور به‌ طور قابل توجهی کاهش می‌ یابد و داد و ستد تجاری نیز کمتر می‌ شود. با توجه به این‌ که جمعیت زیادی از کشور در مناطق روستایی زندگی می‌کنند و اقتصاد روستایی به زراعت وابسته است، کاهش فعالیت‌ های زراعتی در زمستان باعث کاهش داد و ستد می‌ شود. همچنین، به دلیل کاهش فعالیت‌ های اجتماعی و دیگر تعاملات، روند ارسال پول از خارج به کشور نیز کاهش پیدا می‌ کند. این دو عامل عمده فشار بیشتری بر افغانی وارد کرده و در نتیجه ارزش آن در برابر دالر کاهش می‌یابد.&nbsp;&nbsp;</p><p style="text-align: right; "><br></p><p style="text-align: right; ">اما عوامل دیگری نیز وجود دارند که بر ارزش افغانی در بازار ارز تأثیر می‌ گذارند. یکی از این عوامل، تغییرات فصلی است. در افغانستان، اقتصاد به شدت به زراعت وابسته است و فعالیت‌ های زراعتی در تابستان افزایش می‌ یابد و برعکس در زمستان کاهش پیدا می‌ کند. از طرف دیگر، تعاملات اجتماعی نیز در زمستان کاهش یافته و با کوتاه‌ تر شدن ساعات روز، زمان تجارت نیز کاهش می‌ یابد. به همین دلیل، با شروع زمستان، فعالیت‌های اقتصادی کاهش پیدا کرده و تقاضا برای افغانی کمتر می‌ شود، اما در تابستان تقاضا افزایش می‌ یابد. این امر باعث می‌ شود که ارزش افغانی در زمستان کاهش پیدا کند و در تابستان تقویت شود.&nbsp;&nbsp;</p><p style="text-align: right; "><br></p><p style="text-align: right; ">نرخ ارز در بازار ارز بر اساس عرضه و تقاضا تعیین می‌شود. اگر تقاضا برای ارز خارجی، که در اینجا دالر مدنظر است، افزایش یابد و عرضه آن در بازار کافی نباشد، نرخ ارز خارجی افزایش می‌یابد. برعکس، اگر مقدار کافی ارز خارجی در بازار موجود باشد و تقاضا برای افغانی بیشتر شود، نرخ ارز خارجی کاهش پیدا می‌کند و افغانی تقویت می‌شود. در افغانستان این نرخ‌ها عمدتاً در بازار مرکزی تبادل ارز سرای شهزاده تعیین می‌ شوند. در این بازار، صرافان فرایندی به نام حراج انجام می‌ دهند که در آن ارزها برای فروش عرضه می‌ شوند و سایر صرافان آن‌ ها را در یک مزایده آزاد خریداری می‌کنند. این روند گاهی اوقات در یک روز چندین بار نرخ‌ ها را تغییر می‌ دهد.&nbsp;&nbsp;</p><p style="text-align: right; "><br></p><p style="text-align: right; ">به عنوان مثال، تاجران برای واردات کالاهایی که با دالر یا یورو خریداری می‌شوند، باید در بازار ارز، دالر یا یورو در مقابل افغانی خریداری کنند. از سوی دیگر، تاجران صادرکننده کالا، در ازای صادرات خود دالر یا یورو دریافت می‌کنند، اما برای فعالیت‌ های تجاری و نیازهای دیگرشان باید این اسعار را در بازار بفروشند و در مقابل آن افغانی دریافت کنند. علاوه بر این، افغان‌های مقیم خارج اسعاری خارجی به کشور ارسال می‌کنند که این ارزها در داخل کشور با افغانی مبادله می‌ شوند.&nbsp;&nbsp;</p><p style="text-align: right; "><br></p><p style="text-align: right; ">بانک‌های خصوصی نیز که از سوی سازمان ملل متحد برای پروژه‌ها و هزینه‌های دیگر دالر دریافت می‌کنند، گاهی به دلیل نیاز به افغانی، این دالرها را در بازار عرضه کرده یا برعکس معامله می‌کنند. این تعاملات، عرضه و تقاضا در بازار را ایجاد کرده و نرخ اسعار را تعیین می‌کند.&nbsp;&nbsp;</p><p style="text-align: right; "><br></p><p style="text-align: right; ">با این حال، فراتر از عرضه و تقاضا، عوامل دیگری نیز بر نرخ‌ ها تأثیر می‌گذارند. گاهی اوقات، انتشار یک خبر یا گزارشی درباره یک تصمیم بزرگ یا تغییرات سیاسی می‌ تواند باعث نگرانی در بازار شود. بدون این‌ که این تغییرات هنوز عملی شده باشند، مردم اقدام به خرید یا فروش ارز می‌کنند که باعث تغییر در نرخ‌ ها می‌شود. در اقتصاد، این وضعیت را "واکنش ناپایدار بازار" (Market Jittery) می‌ نامند.&nbsp;&nbsp;</p><p style="text-align: right; "><br></p><p style="text-align: right; ">همچنین قاچاق اسعار خارجی به کشورهای همسایه، به ویژه ایران و پاکستان، یکی دیگر از عوامل تأثیرگذار بر ارزش افغانی است. با وجود عرضه ارز خارجی در بازار، تقاضا همچنان تأمین نمی‌ شود زیرا این ارزها در بازار باقی نمی‌ مانند و به خارج از کشور منتقل می‌ شوند.&nbsp;&nbsp;</p><p style="text-align: right; "><br></p><p style="text-align: right; ">اما بازار اسعار بدون نظارت فعالیت نمی‌ کند. در افغانستان، سیاست پولی و نظارت بر بازار بر عهده بانک مرکزی افغانستان است. بانک مرکزی تلاش می‌کند با استفاده از ابزارهای مختلف، ارزش افغانی را در بازار تثبیت کند. یکی از ابزارهای اصلی بانک، حراج ارز در بازار است. اگر بانک متوجه شود که تقاضا برای ارز خارجی، مانند دالر یا یورو، افزایش یافته و عرضه آن کافی نیست، چند میلیون ارز خارجی را به بازار عرضه می‌کند که توسط صرافان بزرگ خریداری شده و تقاضای بازار را تأمین می‌کند.&nbsp;&nbsp;</p><p style="text-align: right; "><br></p><p style="text-align: right; ">به همین ترتیب، اگر تقاضا برای افغانی افزایش یابد و عرضه ارز خارجی بیش از حد باشد، بانک مرکزی برای جلوگیری از افزایش مصنوعی ارزش افغانی، افغانی را در بازار حراج کرده و ارز خارجی خریداری می‌کند. گاهی اوقات نیز بانک برای مدتی کوتاه از حراج ارز در بازار جلوگیری می‌کند تا نرخ‌ ها ثابت بمانند. هرچند این کار موقتی است، اما بر معاملات صرافان تأثیر منفی گذاشته و باعث ایجاد نگرانی در بازار می‌شود. در نتیجه، صرافان از عرضه ارز خارجی در بازار خود داری می‌ کنند که این امر فشار بیشتری بر افغانی وارد می‌سازد.&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;به‌تازگی کاهش ارزش افغانی نگرانی‌ های بسیاری را برانگیخته است. برای بررسی این مسئله، مرکز تحقیقاتی اقتصادی مجید زابلی در سه سال گذشته نرخ ارز افغانی در برابر دالر را تحلیل کرده است. برای این تحلیل، نرخ‌های روزانه فروش و خرید بانک مرکزی افغانستان میانگین‌گیری شده و سپس روند این نرخ‌ ها به‌صورت ماهانه و فصلی بررسی شده است تا مشخص شود که آیا داده‌ ها اطلاعات معناداری را ارائه می‌دهند یا خیر.&nbsp;</p><p style="text-align: right; "><br></p><p style="text-align: right; ">اگر به آمارهای بانک مرکزی افغانستان از جنوری ۲۰۲۲ تا جنوری ۲۰۲۵ در مورد ارزش افغانی در برابر دالر نگاهی بیندازیم، مشاهده می‌شود که در این مدت تغییرات مختلفی در ارزش افغانی رخ داده است.&nbsp;&nbsp;</p><p style="text-align: right; ">چنان‌که در گراف دیده می‌شود، در ماه‌ های فبروری، مارچ و اپریل، به‌ویژه در دو ماه اول فصل اول، افغانی در برابر دالر به‌ تدریج تقویت شده است. سپس در ماه‌ های می، جون و جولای، اگرچه تغییرات اندکی در نرخ‌ ها رخ می‌دهد، اما به‌طور کلی ثابت باقی مانده است. اما دوباره در ماه‌ های اگست، سپتمبر و اکتوبر، ارزش افغانی افزایش می‌ یابد. طبق داده‌ ها، در ماه اکتوبر ۲۰۲۴، ارزش افغانی به ۶۶ در برابر یک دالر رسید، درحالی‌که در اکتوبر ۲۰۲۳ این نرخ از ۸۱ به ۷۵ کاهش یافته بود. اما در ماه‌های نومبر، دسمبر و به‌ویژه جنوری، ارزش افغانی به‌تدریج کاهش یافته و مشاهده می‌شود که ارزش افغانی که در اکتوبر ۲۰۲۲ به ۸۵ رسیده بود، در جنوری ۲۰۲۳ به ۹۰ کاهش یافته است. همچنین، در اکتوبر ۲۰۲۴ که نرخ به ۶۵ رسیده بود، در جنوری ۲۰۲۳ به ۸۹ افت کرده است.</p><p style="text-align: right; "><br></p><p style="text-align: right; ">چرخه این نوسانات عمدتاً به وابستگی اقتصاد کشور به شرایط موسمی برمی‌ گردد. اقتصاد افغانستان به‌ شدت وابسته به زراعت است و از آنجا که اکثریت مردم در روستاها زندگی می‌کنند، درصد زیادی از نفوس به کشاورزی متکی هستند. علاوه بر این، صادرات، واردات و تعاملات اقتصادی و اجتماعی کشور نیز به‌شدت وابسته به فصل‌ها است. بنابراین، می‌ توان نوسانات فصلی نرخ‌ ها را توضیح داد. در ماه‌ های فبروری، مارچ و اپریل، با گرم‌ شدن تدریجی هوا، فعالیت‌ های اقتصادی و اجتماعی و تعاملات تجاری افزایش می‌یابد. همچنین سطح صادرات محصولات کشاورزی نیز در این دوره بالا می‌رود که به ورود ارز خارجی به کشور و افزایش تقاضا برای افغانی در معاملات داخلی منجر می‌شود. این عوامل به‌طور کلی باعث تقویت ارزش افغانی در این بازه زمانی می‌ شوند. پس از این دوره، تا ماه اکتوبر، نوسانات، افغانی عمدتاً ثبات و تقویت خود را حفظ می‌کند. اما پس از ماه اکتوبر، با کاهش فعالیت‌ های اقتصادی و اجتماعی در ماه‌ های نومبر، دسمبر و به‌ ویژه جنوری، تقاضا برای افغانی کاهش می‌ یابد. علاوه بر این، صادرات نیز تقریباً به صفر می‌ رسد. در چنین وضعیتی، ورود دالر به کشور متوقف شده و تقاضای کم برای افغانی، فشار زیادی بر آن وارد می‌ کند.</p><p style="text-align: right; "><br></p><p style="text-align: right; ">کاهش ارزش افغانی در ماه جنوری سال جاری میلادی بخشی از این چرخه فصلی است که تحت تأثیر شرایط موسمی موجود و در نتیجه کاهش تعاملات تجاری، بر عرضه و تقاضا در بازار تأثیر گذاشته است. اما امسال علاوه بر این تأثیرات فصلی، اظهارات سیاسی ایالات متحده فشار بیشتری را بر بازار و افغانی وارد کرده است. در این راستا، در تاریخ ۹ جنوری، تیم بورچت، عضو کانگرس ایالات متحده، در صفحه ایکس خود اعلام کرد که لایحه‌ ای به کانگرس پیشنهاد کرده است که هدف آن جلوگیری از رسیدن کمک‌ های ایالات متحده به طالبان است. او همچنین خواستار گزارش در مورد پول‌ های نقدی شده که به‌ عنوان بخشی از برنامه‌ های بشردوستانه توزیع شده‌ اند و در مورد دارایی‌ های مسدود شده بانک مرکزی افغانستان نیز اطلاعات خواسته است. پیش از این، رئیس‌ جمهور پیشین، دونالد ترامپ، نیز موضع مشابهی در برخورد با طالبان اتخاذ کرده بود. این اظهارات وضعیت اقتصادی افغانستان را پیچیده‌ تر کرده است.</p><p style="text-align: right; "><br></p><p style="text-align: right; ">پس از این اظهارات، در بازار ارز آنچه پیشتر توضیح داده شد، به شکل جتری یا تأثیر بازار دیده شد و ارزش افغانی روند نزولی گرفت. با وجود این‌که بانک مرکزی افغانستان مطابق به سیاست‌ های خود دالر به بازار تزریق کرد و حتی چندین بار به صرافی‌ ها اجازه حراج نداد، ارزش افغانی همچنان تحت فشار باقی مانده است. بر اساس داده‌ های بانک مرکزی، ارزش افغانی که در تاریخ ۱ جنوری حدود ۷۱ بود، پس از نوسانات زیاد، در تاریخ ۲۶ جنوری به حدود ۸۰ کاهش یافت.</p><p style="text-align: right; ">چنان‌ که مشاهده میشود، با کاهش نرخ افغانی، عدم نظارت قوی بر قیمت کالاها در بازار، طبق روال معمول، باعث افزایش قیمت‌ ها شده است که تأثیر آن بر دسترخوان هر افغان قابل مشاهده است. اگر این وضعیت مهار نشود، کشور بدون شک با یک بحران بزرگ روبرو خواهد شد.</p><p style="text-align: right; "><br></p><p style="text-align: right; ">آیا این وضعیت قابل مهار است؟&nbsp;&nbsp;</p><p style="text-align: right; ">برای مهار وضعیت فعلی و یافتن راه‌ حل‌ها، ابتدا باید نوع مشکل بررسی شود. اولاً، آیا تمام تمرکز رئیس‌ جمهور ایالات متحده بر افغانستان است؟&nbsp;&nbsp;</p><p style="text-align: right; ">اظهارات رئیس‌جمهور ایالات متحده، دونالد ترامپ، در مورد افغانستان بخشی از تهدیدها و سخنان جدی او است که پیش از تحلیف درباره کشورهای متعدد مطرح کرده بود. او همچنین بر اقدامات سخت‌گیرانه علیه چین برای کاهش نفوذ جهانی آن تأکید کرده بود. علاوه بر این، او درباره کانادا اظهارات تحریک‌ آمیز کرده و یادآور شده بود که این کشور باید ایالت پنجاه‌ ویکم ایالات متحده شود. او همچنین درباره خرید منطقه گرینلند که متعلق به دانمارک است، سخن گفته بود. این اظهارات، سرخط اخبار بودند.&nbsp;&nbsp;</p><p style="text-align: right; ">اگر به اظهارات تیم بورچت، عضو کانگرس ایالات متحده، توجه کنیم، او صحبت از توقف کمک‌ های مالی نکرده است، بلکه تأکید کرده که سیاستی باید تدوین شود تا از رسیدن کمک‌های بشردوستانه به طالبان جلوگیری شود. او همچنین خواسته است گزارش‌هایی درباره کمک‌ های نقدی بشردوستانه و دارایی‌های مسدودشده بانک مرکزی افغانستان به او ارائه شود. این به معنای توقف کمک‌ها نیست، بلکه بر شفافیت تأکید شده است.&nbsp;&nbsp;</p><p style="text-align: right; ">افرادی که تجربه همکاری با سازمان‌ های بین‌ المللی بشردوستانه، به‌ویژه سازمان ملل متحد، را دارند، می‌دانند که این کمک‌ها بر اساس یک مکانیزم خاص توزیع می‌شوند که اغلب مطابق به سیاست‌ ها و مقررات پذیرفته‌ شده این سازمان‌ها انجام می‌ شود. این مکانیزم‌ ها در کل معتبر و کمتر مورد سؤال هستند. علاوه بر این، درخواست گزارش در مورد افغانستان نیز به معنای قطع کمک‌ ها نیست.&nbsp;&nbsp;</p><p style="text-align: right; ">به‌طور کلی، اگرچه این اظهارات سیاسی تأثیراتی بر بازار ارز افغانستان داشته‌اند، اما تا به امروز صحبت از توقف کمک‌ها نشده است.&nbsp;&nbsp;</p><p style="text-align: right; ">موضوع دیگر این است که بودجه بسیاری از پروژه‌های انکشافی و بشردوستانه که در حال حاضر اجرا می‌شوند، مشخص و تأمین شده است. همچنین بودجه پروژه‌هایی که قرار است آغاز شوند نیز تأمین شده است. علاوه بر این، مصارف عملیاتی این سازمان‌ها نیز تا حد زیادی ادامه خواهد داشت. بنابراین، کمک‌های دالری چند ماه آینده به افغانستان ادامه خواهد داشت.&nbsp;&nbsp;</p><p style="text-align: right; ">با کاهش تدریجی فشار فصلی بر افغانی پس از ماه جنوری و ادامه کمک‌های بشردوستانه، اگر از ایجاد هیجان یا جتری در بازار جلوگیری شود و به صرافان اطمینان داده شود که بانک مرکزی افغانستان ذخایر کافی دالر برای مدیریت وضعیت دارد، این وضعیت تا حد زیادی مهار خواهد شد. اما مهمتر از همه، دریافت یک خبر مثبت از ایالات متحده در مورد ادامه کمک‌ها است که می‌تواند این وضعیت را به‌ راحتی تغییر دهد.&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;</p><p style="text-align: right; "><br></p><p style="text-align: right; ">بررسی گراف نرخ افغانی نشان می‌دهد که ارزش افغانی در ماه‌های جنوری سال‌های ۲۰۲۲، ۲۰۲۳، و ۲۰۲۴ به ترتیب به حدود ۱۰۵، ۹۰ و ۷۵ کاهش یافته بود، اما پس از آن ارزش آن مجدداً افزایش یافته است. بنابراین، اگر در روند کمک‌ها تغییرات قابل ملاحظه‌ ای ایجاد شود و فشارهای سیاسی از طریق تعامل کاهش یابد، بعید نیست که ارزش افغانی یک بار دیگر افزایش یابد.&nbsp;&nbsp;</p><p style="text-align: right; ">در اینجا لازم به ذکر است که تمام این اقدامات می‌ توانند در کوتاه‌ مدت وضعیت را کنترول کنند، اما در میان‌مدت و بلندمدت، افغانی و به تبع آن اقتصاد کشور همچنان در وضعیت ضعیف باقی خواهند ماند و هر لحظه ممکن است ثبات آن تهدید شود. تا زمانی که تجارت، به‌ویژه صادرات، افزایش نیابد و سطح تولیدات داخلی ارتقا پیدا نکند، اقتصادی که به کمک‌های خارجی متکی است همیشه با خطر فروپاشی مواجه خواهد بود.</p><p style="text-align: right; "><br></p><p style="text-align: right; ">نگارش: شعیب رحیم&nbsp;&nbsp;</p><p style="text-align: right; ">برای مرکز تحلیل اقتصادی و پالیسی مجید زابلی</p>